Quản lý cân nặng theo Y học cổ truyền (YHCT) Việt Nam là một cách tiếp cận toàn diện, không chỉ tập trung vào việc giảm mỡ thừa mà còn đi sâu vào cân bằng nội tại, điều hòa chức năng các tạng phủ và cải thiện sức khỏe tổng thể. Dưới đây là những nguyên lý và phương pháp thực hành quan trọng trong giảm cân theo YHCT.

1. Bối cảnh và Quan điểm của YHCT về Béo phì

Thừa cân và béo phì đang là vấn đề sức khỏe cộng đồng nghiêm trọng. Trong khi Y học hiện đại (YHHĐ) tập trung vào cân bằng năng lượng (calo nạp vào - calo tiêu hao), YHCT lại nhìn nhận béo phì là biểu hiện của sự mất cân bằng Âm Dương, Khí Huyết và chức năng của các Tạng Phủ, đặc biệt là Tỳ, Can và Thận.

YHCT cho rằng béo phì không đơn thuần là tích tụ mỡ thừa, mà là kết quả của rối loạn chức năng nội tại, dẫn đến sự hình thành và tích tụ "Đàm Thấp" – một sản phẩm bệnh lý tương ứng với mỡ và các chất chuyển hóa ứ đọng. Do đó, mục tiêu điều trị của YHCT là điều trị tận gốc căn nguyên, đồng thời nâng cao sức khỏe tổng thể.

Vai trò trung tâm của Tạng Tỳ

Trong YHCT, Tạng Tỳ đóng vai trò cực kỳ quan trọng trong vận hóa thủy cốc (tiêu hóa và hấp thu dinh dưỡng) và vận hóa thủy thấp (điều hòa chuyển hóa nước). Khi Tỳ hư (chức năng Tỳ suy yếu), khả năng vận hóa bị ảnh hưởng, khiến thức ăn không được tiêu hóa triệt để, thủy thấp đình trệ và ngưng tụ thành Đàm Thấp. Do đó, Tỳ hư được xem là nguyên nhân gốc rễ phổ biến nhất gây béo phì theo YHCT.

2. Nguyên nhân và Cơ chế Gây béo phì theo YHCT

2.1. Tỳ Hư Thấp Trệ

Đây là thể bệnh phổ biến nhất, là nguyên nhân gốc rễ của béo phì theo YHCT. Khi Tỳ khí suy yếu, chức năng vận hóa thủy cốc và thủy thấp bị rối loạn. Thức ăn không được chuyển hóa hết, nước trong cơ thể bị ứ đọng, ngưng tụ thành Đàm Thấp (mỡ thừa và các chất chuyển hóa ứ đọng). Người bệnh thường có biểu hiện mệt mỏi, ăn kém, bụng đầy, rêu lưỡi trắng bẩn.

2.2. Sự liên quan của Tạng Can và Thận

• Tạng Can: Can chủ về sơ tiết, điều hòa lưu thông khí huyết. Khi Can khí uất kết (do căng thẳng, lối sống không điều độ), chức năng sơ tiết bị rối loạn, ảnh hưởng đến Tỳ Vị, gây rối loạn tiêu hóa và tích tụ mỡ.
• Tạng Thận: Thận chủ về thủy và nạp khí, liên quan đến chuyển hóa nước và duy trì năng lượng cơ bản. Thận dương hư sẽ làm giảm khả năng ôn ấm và thúc đẩy chuyển hóa, dẫn đến đình trệ thủy dịch, gây béo phì thể hàn thấp.

2.3. Khái niệm Đàm Thấp

Đàm Thấp là sản phẩm bệnh lý quan trọng nhất trong lý luận béo phì của YHCT. Nó hình thành do rối loạn chuyển hóa tân dịch (chất lỏng trong cơ thể), thường liên quan đến Tỳ, Phế, Thận suy yếu. Đàm thấp biểu hiện bằng cơ thể nặng nề, bệu nhão, mệt mỏi và tích tụ mỡ thừa. Chế độ ăn uống không lành mạnh (nhiều chất béo, ngọt), ít vận động là yếu tố thúc đẩy hình thành Đàm Thấp.

2.4. Các Thể Bệnh Béo phì theo Biện chứng Luận trị

YHCT không điều trị béo phì theo một phác đồ duy nhất mà dựa trên nguyên tắc "biện chứng luận trị" – chẩn đoán cụ thể từng thể bệnh để đưa ra pháp điều trị phù hợp. Các thể bệnh thường gặp:

• Tỳ hư thấp trệ: Mệt mỏi, ăn kém, bụng đầy.
• Vị nhiệt thấp trở: Do ăn nhiều đồ béo ngọt, bụng tức, đại tiện khó.
• Can uất khí trệ: Căng thẳng, đau tức ngực sườn, kinh nguyệt không đều.
• Tỳ Thận dương hư: Sợ lạnh, tay chân lạnh, phù thũng.
• Khí trệ huyết ứ: Đau tức ngực sườn, có vấn đề tuần hoàn.
• Can Thận âm hư: Nóng trong, khô miệng, chóng mặt.
• 

3. Các Phương pháp Thực hành Giảm cân theo YHCT

Các phương pháp giảm cân theo YHCT bao gồm liệu pháp thảo dược, các phương pháp không dùng thuốc và điều chỉnh chế độ ăn uống, lối sống.

3.1. Liệu pháp Thảo dược

Việc lựa chọn và phối hợp các vị thuốc thảo dược phải dựa trên biện chứng luận trị, nhắm vào căn nguyên gây bệnh theo từng thể trạng.

Một số vị thuốc chính và cơ chế tác động:

• Sơn tra (Táo mèo): Tiêu thực hóa tích, đặc biệt tiêu hóa mỡ và thịt. Giúp hạ lipid máu.
• Lá sen: Thanh nhiệt lợi thấp, giảm hấp thu chất béo và cholesterol.
• Trần bì (Vỏ quýt khô): Lý khí kiện Tỳ, táo thấp hóa đàm. Tăng cường chức năng vận hóa của Tỳ, giảm tích tụ mỡ.
• Trạch tả: Lợi thủy thẩm thấp, tăng đào thải nước, giảm phù nề, hạ lipid máu.
• Hà thủ ô (chế): Bổ Can Thận, ích tinh huyết, điều hòa khí huyết, hạ cholesterol.

Lưu ý quan trọng: Sự đa dạng của các vị thuốc phản ánh tính cá thể hóa cao trong điều trị YHCT. Việc lựa chọn và phối hợp thuốc phải căn cứ vào kết quả chẩn đoán cụ thể của từng bệnh nhân. Tuyệt đối không tự ý sử dụng thảo dược để tránh tác dụng phụ và đảm bảo hiệu quả.

Bài thuốc cổ phương và món ăn bài thuốc (Dược thiện):

YHCT thường phối hợp các vị thuốc thành bài thuốc (phương tễ) hoặc ứng dụng trong các món ăn bài thuốc (dược thiện) để tăng hiệu quả và giảm độc tính.

• Bài thuốc cổ phương: Một số ví dụ như Bảo Hòa Hoàn (tiêu thực hóa tích), Phòng kỷ Hoàng kỳ Thang (kiện Tỳ trừ thấp), Ôn Đởm Thang (trừ đàm nhiệt), Đạo Thủy Phục Linh Thang (lợi thủy trừ thấp), Phòng Phong Thông Thánh Tán (thực nhiệt, đại tiện khó), Đại Sài Hồ Thang (Can Đởm uất nhiệt).
• Món ăn bài thuốc (Dược thiện): Là sự kết hợp thực phẩm hàng ngày với dược liệu. Ví dụ: Trà Sơn tra, Trà Lá sen, Canh Bí đao Trần bì, Cháo Củ mài (Hoài sơn), Canh Rong biển Đậu xanh, Cháo Bo bo (Ý dĩ) Hạt sen, Nước Râu ngô.

3.2. Các Phương pháp Không Dùng Thuốc

Các phương pháp này tập trung vào việc điều hòa khí huyết, cân bằng nội tạng và kích thích chuyển hóa.

• Châm cứu và Cứu ngải:
  • Thể châm: Châm kim vào các huyệt trên thân mình (ví dụ: Thủy phân, Thiên xu, Tỳ du, Túc tam lý) để kích thích nhu động ruột, tăng cường đào thải mỡ, gia tăng chuyển hóa năng lượng.
  • Nhĩ châm: Châm vào huyệt trên loa tai (ví dụ: Thần môn, Tỳ, Vị, Nội tiết) để điều chỉnh rối loạn chuyển hóa và giảm cảm giác thèm ăn.
  • Cứu ngải: Hơ ấm huyệt đạo bằng điếu ngải để ôn ấm kinh lạc, hành khí hoạt huyết, tán hàn trừ thấp.
• Cấy chỉ (Catgut Embedding):
  • Đây là kỹ thuật đưa chỉ catgut tự tiêu vào huyệt đạo, tạo kích thích liên tục.
  • Cơ chế: Điều hòa kinh lạc, cân bằng Âm Dương, tăng cường chuyển hóa tại chỗ và toàn thân, kích thích nhu động ruột, tăng đào thải mỡ thừa.
  • Ưu điểm: Tiết kiệm thời gian, hiệu quả kéo dài, an toàn, không xâm lấn, không cần thuốc. Thường cấy 1-2 tuần/lần.
• Xoa bóp Bấm huyệt:
  • Sử dụng tay tác động lên da thịt, gân khớp và huyệt đạo (ví dụ: Nội quan, Đại trường du, Thiên khu) để tăng cường lưu thông khí huyết tại chỗ, kích thích nhu động ruột, thúc đẩy tiêu hóa và điều chỉnh chuyển hóa.
  •  
  • 

3.3. Điều chỉnh Chế độ Ăn uống và Lối sống

Đây là yếu tố không thể thiếu và mang tính quyết định để đạt hiệu quả giảm cân bền vững.

• Nguyên tắc Dinh dưỡng YHCT:
  • Tránh thực phẩm "sinh đàm thấp": Hạn chế tối đa đồ chiên rán, dầu mỡ, đồ ngọt, thực phẩm chế biến sẵn, đồ ăn lạnh.
  • Ưu tiên thực phẩm "kiện Tỳ, lợi thấp": Tăng cường gạo lứt, ý dĩ, hạt sen, củ mài, rau xanh, ngũ cốc nguyên hạt.
  • Tăng cường thực phẩm "hoạt khí hóa ứ": Sử dụng gừng, hành tây, tỏi, quế để thúc đẩy lưu thông khí huyết.
• Tầm quan trọng của Vận động Thể lực:
  • Luyện tập thể dục thể thao thường xuyên giúp tăng cường lưu thông Khí Huyết, thúc đẩy trao đổi chất, tiêu hao năng lượng.
  • YHCT khuyến khích các hình thức vận động nhẹ nhàng, điều hòa hơi thở như Khí công, Thái cực quyền, nhưng các hình thức vận động khác cũng đều có lợi.

Giảm cân theo YHCT là một hành trình đòi hỏi sự kiên trì và phối hợp nhiều phương pháp, từ thảo dược, châm cứu, cấy chỉ đến điều chỉnh lối sống và dinh dưỡng. Việc tham vấn ý kiến của thầy thuốc YHCT có chuyên môn là vô cùng quan trọng để xác định đúng thể bệnh và áp dụng liệu trình phù hợp, đảm bảo an toàn và hiệu quả tối ưu.